De Amersfoortse Zwaan (Luthers)

Kunst en kerk zijn BFFs
In de Amersfoortse Zwaan, een middeleeuwse kleine kapel in de binnenstad van Amersfoort, neemt kunst een grote plaats in. Het is naast muziek een van de talen waarin we communiceren. We streven ernaar dat de kerk en de kunst elkaar wederzijds verrassen, versterken, verdiepen. Dat lukt het beste als kunst geen plaatje wordt bij het praatje van de kerk. Met ‘plaatje’ doe je kunst tekort, met ‘praatje’ de kerk. Telkens blijkt dat kunstenaars goed uit de voeten kunnen met de thema’s van de kerk, als je die formuleert als bijvoorbeeld: vruchtdragen, roeping, dood en leven, paradijs, visioen, verwarring, wonder, woede, jezelf en de ander. Kunstenaars weten mensen te raken en helpen om de eigen kerkelijke traditie opnieuw, en scherper te verstaan. Omgekeerd gebeurt het dat een (niet religieuze) kunstenaar diep ontroerd was dat zijn werk in een eeuwenoud ritueel van Allerheiligen werd gebruikt. Het gaf aan zijn werk een nieuwe lading en verdieping.

Onze tip aan anderen is vooral: zoek de samenwerking met plaatselijke Kunstkijkroutes, Open Ateliers, tekenscholen e.d. en help ze van hun veronderstelling af dat ‘niet-christelijke kunst’ niet passend en niet welkom is in de kerk.

Kunstproject 1: Jona
We wilden geen expositie in de kerk, maar we wilden dat de kerk zelf een kunstwerk werd. We wilden de symbolische en verbeeldingskracht van de ruimte benutten. Wat is een kerk, waartoe dient die, wat betekent deze ruimte? Met die vraag benaderde ik als stadsdominee de Amersfoortse groep kunstenaars “16C”. De groep was meteen enthousiast en besloot de uitdaging aan te nemen. We kozen als beeld de schuilplaats. En als verhaal: Jona in de walvis. Er volgde een half jaar van voorbereiding: eerst een les in lezen, om het oude Bijbelverhaal nieuw te leren verstaan. Daarna brainstorm en ieders eigen kunstzinnige doordenking, rekening houdend met wat er wel en niet kon in een rijksmonumentale kleine kapel.

Het resultaat was een kerk die vol kwam te hangen met kranten, uit alle werelddelen verzameld. Wie binnenkwam moest zich een weg banen door het wereldnieuws. Maar in het midden werd de krantenzee lichter tot sereen wit en ontstond een open ruimte. Zo voelde bezoekers hoe ze zich door de ingewikkelde samenleving en de waan van de dag heen een weg moesten zoeken. Het riep de vraag van Jona op: wil je gestuurd worden naar de grote stad Ninevé, wil je iets te maken hebben met andere mensen, waar ligt jouw verantwoordelijkheid voor anderen? Waar vindt je een rustpunt? En hoe ga je vervolgens weer op weg?

Het project omvatte verder een viering (tussen de kranten!) waarbij het Bijbelverhaal integraal voorgelezen werd, muziek en dansperformance: “Jona en het water” en een gesprek met een coach die vertelt hoe hij de ‘casus Jona’ in zijn praktijk verder zou helpen.

Kunstproject 2: de gespreksserie ‘Eye-openers’
Elke maand vroegen we een kunstwerk in bruikleen van een kunstenaar uit de stad. Niet een hele expositie, maar slechts een werk, zodat het alle aandacht kreeg. Het kiezen van een werk ging in samenspraak met de kunstenaar en mijn selectiecriterium was: roept het werk voldoende thema’s op en geeft het voldoende open ruimte om eigen interpretaties en gevoel in te brengen? Vaak kozen we abstracte werken. Elke maand kwam een groep van ongeveer tien (wisselende) deelnemers om een gesprek over het kunstwerk te hebben onder de noemer ‘Eye-openers’.

Gewoon maar kijken, en benoemen wat je ziet. Meestal (dat is het leukste) in aanwezigheid van de kunstenaar zelf, die pas als laatste iets mocht zeggen, maar vaak verrast en geroerd was door wat mensen allemaal beleven aan het werk. Als gespreksleider nam ik een verdiepende tekst mee die ik had uitgezocht: een gedicht, Bijbeltekst, eigen meditatieve tekst die het kunstwerk bij mij had opgeroepen. Het leukste is de week erna als je weer in de kerk komt en het kunstwerk ziet hangen maar het nu combineert met de associaties van de andere deelnemers aan het gesprek, die jouw ogen geopend hebben voor dingen die je eerder niet zag.

Allerheiligen
Portretten Robert van Keppel, dertig gezichten keken je aan en gaven de viering van Allerheiligen (gedenken van gestorvenen) een extra dimensie. Dit zijn alle mensen die er niet zijn, maar die in ons hart leven.

Diederiek van Loo, stadsdominee Amersfoort.